Nhắc mới nhớ, hồi Cố vấn Võ Văn Kiệt lúc còn là Thủ tướng, một lần về chỉ đạo Đại hội Đảng bộ tỉnh Bạc Liêu, trong bữa cơm ông muốn món mắm ba khía. Đã thế, ông còn cho người mua mang về tận Sài Gòn.

Vào thập niên 1980 trở về trước, giá của ba khía Rạch Góc mắc gần gấp đôi giá ba khía vùng khác và bán về Sài Gòn chạy như tôm tươi. Ảnh: TL SGTT

Mắm ba khía là món mắm bình dân, thuở tôi còn nhỏ, gia đình rất nghèo, nhà tôi bao giờ cũng có một hũ mắm ba khía dùng để ăn cơm thay thế cho các món ăn khác khi con nước “kém” hoặc mưa già, nước trên đồng lểnh lảng, không bắt tôm cá được. Nhớ những bữa trưa đi làm đồng về, bụng đói run, bới một tô cơm nguội, bỏ vào đấy con ba khía cái rồi xé ba khía và bốc cơm ăn bằng tay… vậy mà ngon như chưa bao giờ được ăn ngon như thế!

Những năm lớn khôn đi xa, có một chút danh vị với đời, thường được ngồi trước những bữa tiệc cao lương mỹ vị, vậy mà rồi chỉ nhớ hoài món ăn thời tấm mẳn. Món mắm ba khía mà nông dân thường chế biến là xé ra trộn với tỏi, ớt, giấm, đường. Mai ba khía lấy gạch son, cho cơm vào trộn ăn béo ngậy. Có lẽ món mắm ba khía cũng giống như các loại mắm đồng, ăn ngon nhất là vào mùa cấy, ăn chung với bí rợ hầm dừa, mắm ba khía có tự lúc nào chắc chẳng ai còn nhớ. Tôi trộm nghĩ: khi người Hoa từ Hà Tiên, người Việt từ miệt Tiền Giang vào Cà Mau - Bạc Liêu khai khẩn, họ đã tiếp nhận văn hóa ẩm thực (mắm) của người Khơ - me Nam bộ rồi sáng tạo ra một loại mắm từ ba khía - đặc sản của địa phương, của biển.

Rạch Giá, Cà Mau, Bạc Liêu xưa với những cánh rừng ngập mặn ven biển bạt ngàn vốn là vương quốc của loài ba khía. Nếu ba khía vùng Cà Mau, Bạc Liêu, Rạch Giá nổi tiếng khắp Nam kỳ lục tỉnh thì ba khía Rạch Góc, Tân Ân, quê hương của Phan Ngọc Hiển khởi nghĩa Hòn Khoai, lại nổi tiếng khắp vùng Cà Mau, Bạc Liêu, Rạch Giá. Vào thập niên 1980 trở về trước, giá của ba khía Rạch Góc mắc gần gấp đôi giá ba khía vùng khác và bán về Sài Gòn chạy như tôm tươi. Ba khía Rạch Góc thịt dày, chắc và gạch son cứng mai, trong khi ba khía của Bạc Liêu, Rạch Giá chỉ có “gạch đá” (nửa đen nửa đỏ). Những người già ở Rạch Góc, rành về ba khía nói rằng sở dĩ ba khía Rạch Góc ngon là vì đất Rạch Góc là đất phù sa không có pha cát. Rừng Rạch Góc lại có loại mắm đen mà trái của nó làm thức ăn cho ba khía có rất nhiều đạm… Xưa người ta nhận ba khía Rạch Góc qua chiếc ghe chở ba khía bao giờ cũng có chiếc gàu tát nước được bện từ lá dừa nước cắm trên đầu ngọn sào. Sau này do ba khía Rạch Góc giá cao nên dân buôn ba khía đặt máng chiếc gàu trên ngọn sào để đánh lừa thiên hạ.

Vụ ba khía bắt đầu vào mùa sa mưa và kết thúc khi mưa dứt hạt. Mùa nắng cũng có ba khía nhưng thịt không chắc và ăn không ngon. Mấy ông già ở Cà Mau kể rằng, ngày xưa ba khía nhiều đến cỡ nói ra tưởng bác Ba Phi ở xứ U Minh kể chuyện vui, rằng vào đêm nước rong là lúc ba khía hội, chứng bu đặc trên thân đước, gốc cây mắm, nhìn vào không thể thấy gốc cây. Người đi bắt ba khía cứ việc bắc đòn dài lên bờ rừng là ba khía lũ lượt bò xuống ghe.

Ba khía hội vào những con nước 30 âm lịch tối trời, chúng cũng bu đen đặc gốc cây để thực hiện việc duy trì nòi giống. Nhưng ba khía còn có một tập quán sinh học khác hơn các loài khác là nó còn một ngày “hội” lớn hơn, thường là vào 30 tháng 8 hoặc tháng 9 âm lịch. Ngày hội này ba khía nhiều hơn các ngày hội khác và đặc điểm là toàn giống cái. Cũng không phải giao phối mà là đẻ trứng. Dân nghề ba khía gọi là ngày ba khía cái rửa trứng. Họ còn kể rằng khi đó ba khía mắc đẻ, đau bụng nên chúng hoàn toàn mất đi bản năng cảnh giới mà ôm đùm, ôm cục ở các gốc cây. Dân bắt ba khía có thể dùng tay gạt một cái là ba khía rớt xuống đầy một thúng táo.

Vào mùa ba khía, đặc biệt là ngày ba khía “ hội”, những khu rừng đìu hiu âm u bỗng trở nên rộn rịp. Nhiều người cứ chiều tới là lên những chiếc xuồng ba lá luồn lách trong các mương xẻo của rừng, trên mình họ là bao tay, đèn khí đá… Họ bắt chừng nào đầy xuồng con là đem ra xuồng mẹ đổ ba khía vào những lu mái đầm có chứa sẵn nước muối. Trong một đêm như thế ghe mẹ nặng 5-10 tấn đã “khẩm đừ”.

Tôi có ông anh là đại úy về hưu, dằn đáy ba lô 10 triệu tiền chính sách, anh đem gửi tín dụng. Tín dụng bể, buồn đời dắt vợ con ra mép biển “ở ẩn”, nguồn thu nhập chủ yếu dựa vào vạt rừng chồi bắt ba khía đem bán. Anh bảo, làm ăn hồi này vất vả lắm. Hai thằng, con lớn của anh, vì nghề ba khía sống không đủ, nên ban ngày chúng đốn củi đem bán, đổi gạo, ban đêm mới đi bắt ba khía phụ anh. Chúng đốn củi cật lực, suốt ngày mà cũng chỉ kiếm được mỗi đứa 7 -8 ngàn đồng. Nghề đốn củi ngày một khó khăn thêm vì dân các nơi khác cũng vào đây phá vạt rừng chồi ven biển. Dạo anh mới về, xung quanh nhà anh bước ra là tới rừng, giờ chúng đã lùi xa về phía biển hàng cây số nên nghề đốn củi trở nên “trần ai khoai củ”. Theo đó, nghề bắt ba khía cũng vô cùng khó khăn. Nếu trước đây anh ra khỏi nhà là có thể soi đèn bắt ba khía được ngay, còn bay giờ thì phải lội xa hàng cây số. Và do rừng ngày càng thu hẹp nên ba khía cũng không còn bao nhiêu. Ba cha con anh bắt suốt đêm cũng chỉ được 10 -20 ký, bán được 2-3 chục ngàn. Mà có phải ngày nào cũng bắt được ba khía đâu, phải chờ mùa mưa, chờ nước rong…

Thân phận của ông anh tôi giống như thân phận nhiều người ở vùng “rừng vàng” ven biển nổi tiếng của bán đảo Cà Mau. Ở đó con người đã từng thừa hưởng sản vật vô cùng giàu có của rừng, của biển. Và họ cũng đã từng tàn phá không thương tiếc cái vốn quý của rừng, của biển. Để rồi giờ đây, rừng biển đối xử với họ như một tên keo kiệt, bủn xỉn.

Nguồn:SGTT